مساجد نهادهاى اساسى یادگرفتن در قضیههاى مسجد سجاد مشهد قرآن، احکام، کردار و علومى مانند صحبت و فقه بودهاند. در لینک با همین نقش آموزشى، به تدریج، مساجد ذمه دار کتابخانههاى کلان و پر رونقى شدند که در برخى از شهرهاى ایران امروز نیز وجود دارد. (47)
مساجد محل رویش استادان بزرگى بودند که بعدها خود از علما و مدرسان بنام اسلام گردیدند. طى قرنها، که فرهنگ وتمدن اسلامى سیر نزولى خود را طى مىکرد، مساجد دیگر به عنوان یک نهاد اسلامى، نقشها و کارکردهاى مذکور را اعمال نمىکرد. با تمرکز به تحولاتى که در اروپا فیس داده بود و در آن کلیسا صرفا نقش عبادى داشت، در بازتاب این تحول فکرى بر جوامع اسلامى، در کشورهاى اسلامى نیز مساجد از نقش اصلى خود تهى گردید و تنها به یک آنگاه آن، که عبادت بود، اعتنا مىشد.
8. مسجد و کالج
مبالغه نیست درصورتی رزرو مسجد سجاد مشهد که گفته شود که مسجد در گذشته، همان نقشى را داشت که دانشکدهها و مؤسسات یادگرفتن عالى کنونى دارا هستند. اساطین علما، که مسلمانها به آنها مباهات مىکنند، حیات علمى خود را در رواقهاى مساجد سپرى مىکردند و آنگاه که فایده کافى کسب مىنمودند، حلقات درس تشکیل مىدادند و به یاددادن مىپرداختند. از اینرو مىاقتدار اذعان کرد که مساجد مسلمانها در هیچ روزى از حلقه درس علما و طلاب خالى نبوده، حتى امروزه نیز در این باره، مساجد همچون ستارگان فروزانى مىدرخشند و کلیه ساله هزاران استاد از این مساجد و مؤسسات وابسته به آنها خارج مىشوند و به انتشار اسلام و علوم اسلامى مىپردازند. برای مثال این مساجد، مسجد جامع القرویین، جامع الازهر و جامع عتیق مىباشد. به طور کلى، نقش نیرومند مسجد در فرهنگ و تمدن، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانها برکسى پوشیده نیست.
مارسل بوازار در کتاب L, Humanisme de L, Islam در بخش «اسلام در جهان امروز»، دراین مورد مىنویسد: مسجد برهان نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمان ها دانا هست و التفات اجتماعى و فرهنگى آن را از این بابت، نمىتوان نادیده گرفت، به خصوص در روزگار معاصر، که مسلمانها شور و حرارت صدر اسلام را دوباره از خود نشان مىدهند، مساجد به صورت مرکزها تربیت روحانى و پایگاه حرکت امت مسلمان نسبتبه ستمگران و سلطهجویان در آمده است. اندک اندک مساجد موقعیتسالهاى اول ظهور اسلام را به دست آوردهاند. تاسیس کتابخانهها و تالار اجتماعات در درون مساجد این حقیقت را آشکار مىسازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضى پنداشتهاند، منحصرا براى اداى فریضه نماز نیست و یقینا یکى از مرکز ها سیاسى و فرهنگى مهم اسلام است. اقامه نماز جمعه وسیلهاى ستبراى گردهمایى مسلمانها آدرس مسجد سجاد مشهد در روز تعطیل و طرح مسائل اصلی اجتماعى و دعوا و اظهار کردوگو در ارتباط کمبودهاى رفاهى; نظیر بهداشت، مسکن، تصمیمگیرىهاى سیاسى، مسائل رشتهاى و غیر آن. در حقیقت، برپایى نماز جمعه به عمل خریداری کردن عبادت معبود است در منش خدمتبه امت. گردهمایى جمعه، به ویژه در سالهاى اخیر، در ممالک آزاد شده توسط اسلام، تاثیر و کارایى بسیارى داشته میباشد. در سال جاریها، علىرغم تفرقه و پراکندگى سیاسى مردم، گردهمایى مسلمانان ناخشنود از حکومتهاى ستمگر فاسد، در داخل همین مساجد طرح قیام عمومى و جنگ علیه ستمگران را ریخته و تزلزلى در ارکان فرمانروایى دست نشاندگان استعمار غرب پدید آورده می باشد; کارى که احزاب و مجموعههاى سیاسى مخالف در ممالک غرب از ایفا آن هنوز ناتوانند. (48)
امام خمینى(ره)، بنیانگذار جمهورى اسلامى کشورایران، در این باره نقش مسجد در صدر اسلامى بیاناتى دارند:
- «در صدر اسلام، همان شماره تلفن مسجد سجاد مشهد مسجدى که دانا در آن بود، همان مسجد هم، ارتشى بود و سردارهاى سپاه هم همانجا بودند و با هم نماز مىخواندند و با هم عبادت مىکردند و با هم جنگ هم مىکردند.»