مَسْجد جای عبادت معبود و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارااست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و شغل‌های شرعی گروهی استعمال می گردد و مهمترین عبادتی که در آن به جا می آورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد خلال کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که بعضا از این کارکردها تا به امروز باقی‌مانده میباشد. مساجد در ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اجرا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ التفات و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و حمایت مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به علامت کمال فروتنی هست و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] برخی معتقدند کلمه و واژه مسجد از واژه و کلمه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت دریافت شد‌ه‌می باشد که در متن ها گویش آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از به دنیاآمدن مسیح وجود دارد.[۲] در عصر قبل از اسلام این واژه و کلمه برای اشاره به هرجا و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته می باشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع کهن و بیان مثال‌های بسیار از آنان نوشته هست که واژه عربی مسجد، اصولا، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی گردیده است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد ر در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ پروردگار، «منزل‌ای که برای پرستش خداوند بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز قرائت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت فروتنی در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به لحاظ دینی احکامی ویژه داراست و به نظر دنیوی ممکن میباشد عبارت از یک ساختمان محدود فی مابین دیوارها یا این که یک زمین سوای سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به شغل می‌رود اما غالبا منظور از این کلمه و واژه مسجدهای گران قدر یا این که مساجدی در شهرها می باشد که نماز آدینه در آن اقامه می‌گردد.[۷]
مسجد در مسجد سجاد مشهد واژه مسجد بیست و هشت توشه به صورت عده و مفرد در قرآن به کار رفته میباشد که در بعضی از آن ها از مداقه مسجد و مراقبت آن سخن رفته هست؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط كسی آباد میكند كه به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا داراست و زكات بدهد و از كسی جز خداوند نترسد- آرزو‌می‌باشد آن‌ها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا منسوب شده است.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های معبود در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام میباشد، تحت عنوان مکانی برای شغل‌های آیینی و نیز محل گرد هم وارد شدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان اول منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، مذکور میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که خاطرنشان کرد در اسلام، آیین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم پیامبر رزرو مسجد سجاد مشهد اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌اقتدار خدا را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (کلیه زمین برای اینجانب تمیز و مسجد قرار داده گردیده است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمانها قبل از مهاجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این زمان به درخواست عموم مسجدی در‌این حوزه تشکیل داد. بعضا گفته‌اند این مسجد به سفارش عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با هجرت مسلمانها به مدینه، رسول مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد هم آیی مسلمان ها برگزید و با ملازمت و همراهی مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد رسول اسم گرفت، به زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، یادگرفتن مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، فرستاده در برخی مکانهای مکه به یاور مؤمنان نماز جماعت خوانده بود اما جایی را تحت عنوان مسجد انتخاب نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ پس از هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به فعالیت رفت. ابعاد وقتی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز استفاده میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانها با الگوبرداری از پیامبر اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اساسی تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و آدرس مسجد سجاد مشهد قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استعمال شد. مسلمان ها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها شیوه می‌یافت، جاری ساختن می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد والا زیر اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اصلی مسلمانها و مساجد خرد که بوسیله نصیب‌های مختلف جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طی نخستین معمول این بود که به تقلید از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز نحوه و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آن ها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم معمولی مساجد خویش را در محله ها بستگان‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقاء شدید توان و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیروابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنان و مردان بود یا این که در اتاقی مستقل و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا محل پرستش شماره تلفن مسجد سجاد مشهد برای وضو تخصیص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، عنایت مساجد و قدرت آن‌ها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از پناه آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بخش اعظمی را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در زیر امان قرار بخشید. صفویه همین فعالیت را در کشور ایران و کشورهای ساحل خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این موقتی، هنگامی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر تنها فرایند مسجدسازی به واحد سنجش اکثری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی زمان که مسجد در اسلام نهاد نهاده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند عصمت و طهارت و نظافت بود. مثلا، توصیه‌هایی اکید از نبی اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و شماتت آلوده و کثیف کردن آن، در چنگ می باشد که در باب «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیاء و حالات مرتبط با وی نیز احکام شرعی خاصی وضع شده است؛ مثلا ورود به مسجد در شرایط جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و پلشت مکروه میباشد.[۲۴]
عنایت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرنها در مسافت آفاق مختلف، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته می باشد.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و احادیث بزرگان فقهی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای داراست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را کار اشخاصی خوانده که به معبود و روز قیامت ایمان دارا‌هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از دست اندرکاران نگهداری بنای آن بوده می باشد. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را مکلف به مراقبت و تعمیر مساجد می‌دانستند و به این رو، می‌کوشیدند در عمارت، نگهداری و بازسازی مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی میباشد چون در طی چهارده قرن همگی نبوغ و آمادگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته می باشد.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق مختلف فقید به حیث معماری مشابهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این فعلا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. براین اساس، معماری مساجد هر سرزمین گویای خصوصیت‌های معماری ساکن آن سرزمین شده است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخشها گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای تحت را کلیه دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و کلام می‌راندند. نبی اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه و واژه «منبر» برای سخنرانی رسول(ص) خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته میباشد؛ از جمله کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی نبی(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را سپاس و حمد اظهار کرد و....»[۳۰] البته در این که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف هست. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر شروع محل پند پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و منزلت تجلی حرف خداوند بر زبان وی بود. بعد حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به‌تدریج در قرنها آتی تاکنون این سنت به کلیه مساجد شهرها و روستاهای بسط یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و ارشادوراهنمایی و اعلام موضع ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استفاده میشد. با سپری شد فرصت، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای ذکر احکام آیین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار مهم: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده می باشد و جهت مسجد الحرام را علامت میدهد. محراب این چنین، در آخرها سده اول هجری خلاقیت شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده سوای دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل رسول در مدینه کار شد، به یاری یک قطعه سنگ نشانه می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند می باشد که کارکرد اول‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری می باشند که برای این بنا به فعالیت می‌روند. در حین رسول(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و گرانقدر‌خیس شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و مخابره کردن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای تدبیر از وقت نماز و شنیدن اذان سود می برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزئینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر می باشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخشها متفاوت یکسان وجود ندارد. در ایران، پیروز
مَسْجد جای عبادت معبود و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارااست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و شغل‌های شرعی گروهی استعمال می گردد و مهمترین عبادتی که در آن به جا می آورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد خلال کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که بعضا از این کارکردها تا به امروز باقی‌مانده میباشد. مساجد در ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اجرا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ التفات و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور‌ایران و حمایت مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در گویش عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به علامت کمال فروتنی هست و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] برخی معتقدند کلمه و واژه مسجد از واژه و کلمه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت دریافت شد‌ه‌می باشد که در متن ها گویش آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از به دنیاآمدن مسیح وجود دارد.[۲] در عصر قبل از اسلام این واژه و کلمه برای اشاره به هرجا و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته می باشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع کهن و بیان مثال‌های بسیار از آنان نوشته هست که واژه عربی مسجد، اصولا، به طور کلمه و واژه «مَزگِت» از گویش آرامی وارد عربی و فارسی گردیده است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد ر در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ پروردگار، «منزل‌ای که برای پرستش خداوند بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز قرائت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت فروتنی در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به لحاظ دینی احکامی ویژه داراست و به نظر دنیوی ممکن میباشد عبارت از یک ساختمان محدود فی مابین دیوارها یا این که یک زمین سوای سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به شغل می‌رود اما غالبا منظور از این کلمه و واژه مسجدهای گران قدر یا این که مساجدی در شهرها می باشد که نماز آدینه در آن اقامه می‌گردد.[۷]
مسجد در مسجد سجاد مشهد واژه مسجد بیست و هشت توشه به صورت عده و مفرد در قرآن به کار رفته میباشد که در بعضی از آن ها از مداقه مسجد و مراقبت آن سخن رفته هست؛ مثلا: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط كسی آباد میكند كه به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا داراست و زكات بدهد و از كسی جز خداوند نترسد- آرزو‌می‌باشد آن‌ها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا منسوب شده است.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های معبود در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام میباشد، تحت عنوان مکانی برای شغل‌های آیینی و نیز محل گرد هم وارد شدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان اول منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، مذکور میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که خاطرنشان کرد در اسلام، آیین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می‌کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم پیامبر رزرو مسجد سجاد مشهد اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌اقتدار خدا را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل گردیده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (کلیه زمین برای اینجانب تمیز و مسجد قرار داده گردیده است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمانها قبل از مهاجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) یار اشخاصی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اولیه مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این زمان به درخواست عموم مسجدی در‌این حوزه تشکیل داد. بعضا گفته‌اند این مسجد به سفارش عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با هجرت مسلمانها به مدینه، رسول مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد هم آیی مسلمان ها برگزید و با ملازمت و همراهی مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد رسول اسم گرفت، به زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، یادگرفتن مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اساسی سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، فرستاده در برخی مکانهای مکه به یاور مؤمنان نماز جماعت خوانده بود اما جایی را تحت عنوان مسجد انتخاب نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ پس از هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به فعالیت رفت. ابعاد وقتی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز استفاده میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانها با الگوبرداری از پیامبر اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اساسی تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و آدرس مسجد سجاد مشهد قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استعمال شد. مسلمان ها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها شیوه می‌یافت، جاری ساختن می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد والا زیر اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات اصلی مسلمانها و مساجد خرد که بوسیله نصیب‌های مختلف جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طی نخستین معمول این بود که به تقلید از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز نحوه و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آن ها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم معمولی مساجد خویش را در محله ها بستگان‌ای خویش می‌ساختند. با ارتقاء شدید توان و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیروابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنان و مردان بود یا این که در اتاقی مستقل و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا محل پرستش شماره تلفن مسجد سجاد مشهد برای وضو تخصیص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، عنایت مساجد و قدرت آن‌ها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از پناه آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بخش اعظمی را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در زیر امان قرار بخشید. صفویه همین فعالیت را در کشور ایران و کشورهای ساحل خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این موقتی، هنگامی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر تنها فرایند مسجدسازی به واحد سنجش اکثری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی زمان که مسجد در اسلام نهاد نهاده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند عصمت و طهارت و نظافت بود. مثلا، توصیه‌هایی اکید از نبی اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و شماتت آلوده و کثیف کردن آن، در چنگ می باشد که در باب «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیاء و حالات مرتبط با وی نیز احکام شرعی خاصی وضع شده است؛ مثلا ورود به مسجد در شرایط جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و پلشت مکروه میباشد.[۲۴]
عنایت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در طی نسلها و قرنها در مسافت آفاق مختلف، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته می باشد.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و احادیث بزرگان فقهی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای داراست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را کار اشخاصی خوانده که به معبود و روز قیامت ایمان دارا‌هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از دست اندرکاران نگهداری بنای آن بوده می باشد. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را مکلف به مراقبت و تعمیر مساجد می‌دانستند و به این رو، می‌کوشیدند در عمارت، نگهداری و بازسازی مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی میباشد چون در طی چهارده قرن همگی نبوغ و آمادگی معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته می باشد.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق مختلف فقید به حیث معماری مشابهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این فعلا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. براین اساس، معماری مساجد هر سرزمین گویای خصوصیت‌های معماری ساکن آن سرزمین شده است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخشها گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای تحت را کلیه دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و کلام می‌راندند. نبی اکرم(ص) نیز آغاز رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه و واژه «منبر» برای سخنرانی رسول(ص) خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته میباشد؛ از جمله کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی نبی(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را سپاس و حمد اظهار کرد و....»[۳۰] البته در این که چه کسی برای وی منبر ایجاد کرد اختلاف هست. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی ذکر شده‌اند.[۳۴]
منبر شروع محل پند پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و منزلت تجلی حرف خداوند بر زبان وی بود. بعد حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به‌تدریج در قرنها آتی تاکنون این سنت به کلیه مساجد شهرها و روستاهای بسط یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده میباشد. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و ارشادوراهنمایی و اعلام موضع ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استفاده میشد. با سپری شد فرصت، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای ذکر احکام آیین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار مهم: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده می باشد و جهت مسجد الحرام را علامت میدهد. محراب این چنین، در آخرها سده اول هجری خلاقیت شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده سوای دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل رسول در مدینه کار شد، به یاری یک قطعه سنگ نشانه می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند می باشد که کارکرد اول‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری می باشند که برای این بنا به فعالیت می‌روند. در حین رسول(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و گرانقدر‌خیس شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و مخابره کردن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای تدبیر از وقت نماز و شنیدن اذان سود می برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزئینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر می باشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخشها متفاوت یکسان وجود ندارد. در ایران، پیروز
تزیینات در شبستان مسجد